جامعه‌ی مدنی در قرآن و نهج‌البلاغه

مسجد اولین پایگاه حکومت و عبادت

جامعه نوپای اسلامی مرکز اجتماعی نیاز داشت با جاذبه‌ای بسیار نیرومند و معنوی. لذا قبل از هر کار پیامبر (ص) به فرمان خداوند دست به ساختن مسجد زد و مسجد تنها مرکز عبادت نبود بلکه مرکز تمام فعالیت‌های فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان و پایگاه اصلی حکومت بود.
به محض این‌که پیامبر‌(ص) وارد مدینه شدند و در آن شهر مستقر شد درصدد انجام مراسم دین خویش برآمد و به این منظور دستور فرمود: مسجدی را بنا کردند آن حضرت در آن مسجد با مسلمانان هم نماز می‌گزارد و هم مبادی و مبانی دین را به یاران خود تعلیم می‌داد و هم میان آنها در مسائل مورد اختلاف قضاوت می‌کرد و هم دربا‌ره‌ی مطالب مربوط به جامعه مسلمانان شور و گفت‌وگو می‌‌کرد و همچنین فرستادگان قبایل عرب را که گاه و بی‌گاه به مدینه می‌آمدند در ‌آن‌جا می‌پذیرفت، بنابراین مسجد پایگاه اسلام بود که کلیه امور اجتماعی و حتی فردی امت مسلمان، توسط پیامبر اکرم‌(ص) رتق و فتق می‌شد و این نخستین کانون اجتماعی در جامعه مدنی اسلامی بود. رسول اکرم‌(ص) در مدتی کوتاه، اسلام را میان مردم مدینه رواج داد و پیروان بسیار پیدا کرد. دسته‌های مختلف را متحد ساخت و پیمانی میان مهاجران و مردم مدینه از مسلمان و یهود و دیگران منعقد نمود که به موجب آن روابط طرفین براساس دوستی و برادری استوار می‌شود.
یکی از آثار دین اسلام این بود که رابطه برادری را میان مسلمان که از قبایل مختلف بودند برقرار کرد و وحدت دینی را جانشین وحدت قومی کرد.
مسلمانان صرف‌نظر از امتیازات طایفگی با یکدیگر برابر شدند میان وضیع و شریف تفاوت نماند و همگی چون بنایی استوار شدند که اجزای مختلف آن پشتیبان یکدیگر بود. خداوند در این باره بر مسلمان منت ‌می‌نهد و می‌فرماید: و خداوند بین دل‌های آنان اوس و خزرج  الفت انداخت که اگر تمام آن چه در روی زمین است صرف می‌کردی. نمی‌توانستی بین دل‌های ایشان الفت بیفکنی. ولی خداوند بین آنها الفت برقرار نمود، به راستی او عزیز حکیم است.
در جامعه دینی (اسلامی) ضامن دینی ماندن آن تشکیل حکومت دینی (اسلامی) است. البته حکومت دینی در صورتی قادر خواهد بود به اجرای احکام فقهی بپردازد که به نشر عقاید و اخلاق اسلامی و همچنین تحکیم فضایل و اخلاقیات و ایمانیات مردم و تلطیف فضای جامعه و تعلیم و تربیت و تأمین حقوق و معاش مردم همت گمارد.
این‌گونه نبوده است که جامعه جزیره‌‌العرب در صدر اسلام ابتدا دنیایشان توسط پیامبر‌(ص) تأمین شده باشد و همه مرفه و برخوردار شوند. سپس دین ورزیده باشند. بلکه قضیه دقیقاً به عکس است. هر گاه مردم یک جامعه معتقد به عقاید اسلامی و پایبند ارزش‌های آن باشند آن جامعه اسلامی است.
نماز جمعه بزرگ‌ترین اجتماع عبادی سیاسی در جامعه مدنی اسلامی است. نماز جمعه به عنوان یکی از احکام اسلامی که از مهم‌ترین وظایف اسلامی در تقویت پایه‌های ایمانی و همچنین آگاهی سیاسی و اجتماعی و ... محسوب می شود.
اولین نماز جمعه‌ای که در اسلام منعقد شد قبل از هجرت پیامبر(ص) به مدینه بود که به امامت جمعه «اسعد بن زواره» یکی از بزرگان مدینه برگزار شد. اولین نماز جمعه‌ای که پس از هجرت حضرت رسول(ص) برگزار گردید، اولین نماز جمعه‌ای بود که آن حضرت در محله‌ بنی سالم در مدینه برگزار کردند. برخی از منافع نماز جمعه در حکومت اسلامی عبارت است از: آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه‌ معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی، ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین ـ تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان ـ جلب همکاری برای حل مشکلات عمومی.
«محمد رسول خداست و کسانی که به همراه اویند بر کافران سختگیر و در بین خودشان مهربانند. آنان، را در حال رکوع و سجود بینی، که فضل و خشنودی خدا را می‌جویند، سیمای ایشان در چهره‌هایشان از اثر سجود نمایان است، این توصیف ایشان در تورات و حتی توصیف ایشان در انجیل است.
همانند زراعتی که جوانه‌اش را برآورد، سپس آن را نیرومند سازد و ستبر گردد و بر ساقه‌هایش بایستد و کشاورزان را به شگفت آورد، تا به وسیله ایشان کافران را به خشم آورد. خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده‌‌اند و اعمال شایسته انجام داده‌اند، آمرزش و اجری بسیار بزرگ وعده داده است.»
«و هر کس از خداوند و پیامبر او نافرمانی کند و احکام او را مورد تجاوز قرار دهد او را به آتشی درآورد که جاودانه در آن باشد و برای او عذابی خفّت بار است.»
«به راستی انسان آزمند آفریده شده است، هرگاه که شر به او رسد نالان است و هر گاه خیر به او رسد بخل ورزنده است، به جز نمازگزاران و....»

جامعه مدنی از منظر جامعه‌‌شناسی

با توجه به این‌که براساس تفکر دینی و توحیدی فرد جدا از جامعه نبوده و جامعه نیز بدون فرد ساخته نمی‌شود. بنابراین حتی آبانی که فرد را مخاطب قرار می‌دهد نیز در نهایت به جمع ختم می‌شود. زیرا خودسازی فردی جدای از جماعت ممکن نیست ـ هر چند جنبه درونی هر فرد باشد ـ حاصل خودسازی فردی سازندگی اجتماعی است. قرآن برای هدایت و سازندگی انسان آمده است. این انسان بریده از جمع نیست و جامعه نیز با مجموعه افراد خود ساخته تشکیل می‌شود. می‌دانیم که انسان در عصر انبیاء گذشته نیز به جماعت می‌زیسته است و اصلاً پیامبران برای هدایت جامعه آمده‌‌اند، هر چند برخی از امت‌های پیامبران افراد خانواده یا قبیله و قوم محدودی بوده‌اند. برای هر کدام از مفاهیم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... در یک جامعه مدنی دینی آیه و یا آیاتی وجود دارد، چه آیه انفسی باشد و چه آفاقی، همه بیانگر ویژگی‌ها و ضروریت و لوازمات و قراردادها و احکام و قوانین یک جامعه مدنی اسلامی است.
و حتی اشاره به جوامع و گروه‌ها و تشکل‌های غیر دینی و همچنین جوامع و گروههای یهود و مسیحیت و ... نیز دارد.
به طور مثال می‌بینیم قرآن مجید در سوره حجرات سخن از ساختن جامعه اسلامی براساس معیارهای اخلاقی پرداخته و در این سوره یکی از جامع‌ترین و حساب شده‌ترین دستورها در زمینه‌ی روابط اجتماعی انسان‌هاست.
برخی از جامعه‌شناسان غیرمسلمان نیز در‌آثار خود به کرّات به جامعه مطلوب مدنی اسلامی اشاره و اذعان نموده‌اند
منبع: نصیر
/س